امروزه به رغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییر در شیوه زندگی و تجدد گرایی، اما در جلسات مشاوره خانواده در اصفهان مشاهده می شود ،بسیاری از افراد – در رویارویی با مسائل زندگی- فاقد توانایی های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مشکلات و مسائل روزمره زندگی ناتوان و آسیب پذیر ساخته است.

پژوهش های بی شماری نشان داده اند که بسیاری از مشکلات بهداشتی و اختلالات روانی، عاطفی، ریشه های روانی – اجتماعی دارند. حل مسئله یکی از مهم ترین فرآیندهای تفکر است که به افراد کمک می کند تا مقابله موثری با مشکلات و چالش های زندگی داشته باشند و در سلامت روانی و اجتماعی افراد نقش مهمی بازی می کند. انسان ها برای مقابله سازگارانه با موقعیت های تنش زا و کشمکش های زندگی، نیاز به آموختن برخی مهارت ها دارند.

هدف از ارائه این مهارت، کمک به افراد در جهت شناخت هر چه بهتر خود، برقراری روابط بین فردی مناسب و موثر، کنترل هیجانات، مدیریت داشتن بر شرایط تنش زا وحل کردن مسائل و مشکلات افراد است . در سایه تامین چنین هدفی، توانایی های روانی- اجتماعی افراد افزایش پیدا میکند.

یک عامل مهم دیگر که به هنگام رویارویی با مسائل، توجه بدان ضروری است، آگاهی از فرآیند حل مسئله است. واقعیت این است که بسیاری از ما انسان ها نمی دانیم چگونه باید با مشکلات مقابله کنیم. به عبارت دیگر راهکار مشخصی برای حل مساله خود نداریم.

روانشناسان معتقدند که حل مسئله، یک فرایند است و اگر فرد بخواهد برخورد درستی با مسئله خود داشته باشد بهتر است مراحلی را در این فرآیند طی کند.

متخصصان علوم رفتاری معتقدند که می توان با پیچیدگی مسائل- به هر اندازه که باشد- به کمک یک ساختار طبقه بندی شده، برخورد کرد. ساختار چند مرحله ای به افراد کمک می کند تا به هنگام مواجهه با مشکل، مسئله را از قالب کلی خارج ساخته و آن را به اجزایش تقسیم کنند. بدین صورت مسئله از حالت کلی، رعب آور و غیرقابل حل بودن خارج گشته و به اجزا قابل فهم و قابل حل، تفکیک میشود.

فرآیند حل مسئله

فرآیند حل مسئله یک نگرش کلی به مسئله و مشکل است. این فرآیند چند مرحله ای موجب می شود که خود از تمایل به یافتن راه حل های ناگهانی و سریع صرف نظر کرده و مراحل ساختار یافته و هدفمند را دنبال کند.

این مرحله خودشامل چند گام است. در اولین گام از این مرحله، فرد باید درباره مشکل خود فکر کند و دریابد که مشکل او چیست؟ و پس از آن باید در مورد مشکل خود به خوبی فکر کند و دریابد که چه عواملی باعث ایجاد آن شده اند، مشکل از چه زمانی شروع شده و دلیل آن چه بوده. در این مرحله مشکل باید به صورت دقیق مشخص شود.

بنابراین برای رسیدن به یک تعریف مناسب از مسئله:

الف) صورت مسئله باید نوشته شود. اگر وقت داشته باشیم بهتر است تعریف مسئله را بنویسیم. در صورتی که تعریف نوشته شود، کمک می کند که واضح و دقیق فکر کنیم و تعهدات خود را قوت بخشیم ؛ راحت تر و موثرتر ارتباط برقرار کنیم و سوابقی برای مراجعات بعدی داشته باشیم.

ب) روشن، ساده و دقیق باشد .توجه به این نکته ضروری است که تعریف مسئله باید تا آنجا که ممکن است دقیق باشد. لغات درهم و برهم و مبهم، خطر رسیدن به نتایج غیرموثر و نامنظم را افزایش می دهند.

مراحل فرآیند حل مسئله

مراحل حل مسئله عبارتند از:

1 )تعریف و شناسایی مشکل

2 )پیدا کردن راه حل های مختلف

3 )تصمیم گیری

4 )بازنگری

اینک به توضیح و تبیین هر یک از مراحل حل مسئله میپردازیم:

اولین مرحله، تبیین دقیق مشکل و حل مسئله است؛ یعنی ابتدا باید مسئله تعریف شود. در این مرحله، فرد ابتدا باید از خود بپرسد که چه راه حل هایی برای این مشکل وجود دارد و سپس سعی کند همه راه حل هایی را که به ذهنش می رسد بیان کند.

اگر فرد دقیقاً نداند چه مشکلی وجود دارد، امکان حل آن کاهش می یابد و ممکن است وقت زیادی را صرف حل یک مشکل اشتباه کند.

توصیف اختصاصی مشکل این امکان را فراهم می آورد که با استراتژی های مفید به حل مشکل پرداخته شود. چنان چه مشکلی مبهم یا پیچیده باشد، نمی توان راه حل های موثری برای آن پیدا کرد. هر چقدر شناخت فرد از خود بیش تر و عمیق تر باشد، بهتر میتوان دلایل و ریشه های مشکلات خود را پیدا کند.

اولویت بندی کردن مسائل و تاثیر آن در چگونگی حل مسائل:

از عوامل دیگری که توجه به آن در هنگام برخورد با مسائل مختلف زندگی ضروری است ، اولویت بندی کردن مسائل می باشد. هر یک از ما طی روز با مسائل مختلفی روبه رو هستیم؛ مسائلی که حل هر کدام نیاز به صرف وقت و انرژی دارند. مسلماً برخی مسائل ضروری تر هستند و برخی از اهمیت کمتری برخوردارند . در پاره ای اوقات افراد در تشخیص اولویت مسائل خود دچار اشتباه می شوند و نمی دانند کدام مسئله در اولویت قرار دارد و کدام یک در اولویت قرار ندارد. در چنین مواقعی قسمت عمده ای از انرژی و توان افراد صرف کنترل و تردید های شان می شود. به منظور حل این مشکل و استفاده بهینه از وقت و انرژی خود و جلوگیری ازدوباره کاری ها و تردیدها، محققان مفهوم « اولویت بندی» را مطرح نموده اند. مقصود از اولویت بندی کردن این است که فرد بتواند مسائل خود را بر اساس اهمیت ضرورت آنها طبقه بندی کند.

متخصصان معتقدند که مسائل را می توان به 4 دسته تقسیم نمود:

1 )مسائل مهم و غیر فوری

2 )مسائل فوری و غیر مهم

3 )مسائل مهم و فوری

4 )مسائل غیرمهم و غیرفوری

مسائل مهم و غیرفوری به مسائلی گفته می شود که حل آنها برای ما ضروری است ، ولی برای حل این گونه مسائل محدودیت زمانی نداریم.

مثلاً برای یک دانش آموز سوم راهنمایی، مسئله قبول شدن در امتحانات پیش دانشگاهی یک مسئله مهم است اما فوری نیست.

مسائل فوری و غیر مهم به مسائلی گفته می شود که شاید مهم نباشند، اما در یک محدوده زمانی حتماً باید حل شوند و اگر آن زمان بگذرد، امکان حل مشکل بسیار سخت و حتی غیرممکن خواهد بود.

برای مثال: این که تماس بگیرید و روز تولد دوست تان را تبریک بگوئید، ممکن است برای شما مسئله خیلی مهمی نباشد، اما فوریت دارد.

مسائل مهم و فوری مسائلی هستند که هم برای خود فرد مهم است و هم برای حل آن محدودیت زمانی وجود دارد.

مثلاً برای دانش آموز سال سوم دبیرستان مسئله قبول شدن در امتحانات پایان ترم و رفتن به کلاس بالاتر هم یک مسئله مهم و هم فوری است. مسائل غیرمهم و غیرفوری،مسائلی هستند که نه برای فرد مهم هستند و نه حل آن دارای محدودیت زمانی است.

تشخیص صحیح اولویت ها جهت حل مسائل با سطح خودآگاهی ما ارتباط مستقیم دارند. هر چه شناخت ما از خودمان دقیق تر باشد، مسائل مهم زندگی مان را هم بهتر و سریع تر می توانیم تشخیص دهیم. پس از اینکه توانستیم اولین اولویت خود را شناسایی کنیم، حال باید در جهت حل آن مشکل اقدام نمائیم.

خودآگاهی و نقش آن در چگونگی حل مسئله

همان طور که همه شما می دانید، هیچ راهی برای فرار از مشکلات وجود ندارد و باید با مشکلات مقابله کرد. به منظور برخورد موثر با مشکلات، «آگاهی داشتن از خود» شرط ضروری است. اگر به یاد داشته باشید ، در قسمت های قبل مقالات مربوط به مشاوره خانواده در اصفهان ، ذکر کردیم که خودآگاهی بدین معناست که فرد آگاهانه بداند که در چه وضعیتی به سر می برد . توانمندی ها، نقاط قوت و استعدادهای او کدامند؟ نقاط ضعف و ویژگی های منفی او چه هستند؟علاوه بر این، آگاهی یافتن از افکار اتوماتیک و گفتگوهای درونی که به هنگام مواجهه با مشکلات در ذهن ما فعال میشوند بسیار ضروری است.

در مقاله ی بعدی به تفصیل به بررسی گفت وگوهای درونی، انواع آن و مراحل حل مسئله می پردازیم .